“Tanrının möhürü” və ya “qismət damğası” - Xallar nədən xəbər verir? - ARAŞDIRMA

Üzdəki balaca tünd bir nöqtə bəzən böyük maraq doğurur. Əsrlər boyu insanların üzlərindəki xallar yəni xal adlandırdığımız kiçik dərialtı ləkələr həm gözəllik rəmzi, həm də taleyin bir işarəsi kimi dəyərləndirilib. Müasir dermatologiyada isə xal, əslində, dəridə melanin piqmenti daşıyan hüceyrə qruplaşmasıdır; yəni melanosit hüceyrələri toplanaraq həmin tünd nöqtəni əmələ gətirir.

Lent.az bu maraqlı xalq inancı ilə bağlı məlumatları sizlər üçün araşdırıb:

Xallar çox zaman anadangəlmə olur və ya zamanla yaranır. Tibb nöqteyi-nəzərindən üzdəki xalın çoxu adətən qorxulu deyil - yalnız hansısa xanın rəngi və ya forması digərlərindən kəskin fərqlənəndə diqqətli olmaq məsləhətdir, çünki bu halda nadir də olsa dəri xərçənginin əlaməti ola bilər. Ümumən günəş şüaları, hormonal dəyişikliklər, hətta yaşlanma kimi amillər zamanla üzdə yeni xalların yaranmasına səbəb ola bilir.

Bununla belə, xalq müdrikliyində xallarla bağlı elmdən fərqli, özünəməxsus izahlar və inanclar formalaşıb. Məsələn, Azərbaycanda geniş yayılmış bir xürafat “Xalları sayma, saydıqca çoxalar” deyir. Yəni üzdəki xalları saymaq onları artırırmış əlbəttə, dermatoloqlar bunun əvəzinə xalların artmasını izah edən başqa səbəbləri göstərir. Başqa bir yerli deyimə görə isə bədəndə xalın çox olması insanın düşməninin çox olduğuna işarədir. İnanmaq çətindir, amma bəziləri düşünürdü ki, “bədəndə nə qədər çox xal varsa, düşmənin də bir o qədərdir”. Bəlkə də bu inanc çox xallı, yəni qeyri-adi dərəcədə cəzbedici insanların başqalarının qısqanclığını çəkməsi fikrindən doğub. Həkimlər isə əksinə, bunun doğru olmadığını və hətta aparılan bəzi araşdırmaların çox xallı insanların daha gümrah olduqlarını göstərdiyini bildiriblər. Məsələn, britaniyalı alimlər 100-dən çox xal daşıyan insanların sümüklərinin daha möhkəm, ürək-damar sağlamlığının daha yaxşı olduğunu aşkar ediblər.

Orta əsrlərdən bəri Şərq poeziyasında gözəllərin üzündəki xal ayrıca bir estetik məna daşıyırdı. Xal, gözəlin sifətində sanki gözəlliyinə qoyulan son nöqtə kimi tərənnüm edilirdi. Məşhur XIV əsr Azərbaycan-İran şairi Hafiz Şirazi bir qəzəlində sevgilisinin yanağındakı qara xalı o qədər dəyərli sayır ki, “Şiraz türkünün (yəni gözəlin) hindu xalına görə Səmərqəndu Buxaranı bəxş edərəm” - yəni iki böyük şəhəri belə o kiçik xal qarşılığında fəda etməyə hazır olduğunu söyləyir. Bu məşhur misra gözəlin üzündəki xalın nə dərəcə ovsunlayıcı görüldüyünə gözəl bir nümunədir. Azərbaycan ədəbiyyatında da, Füzuli və Nəsimi kimi klassiklərin misralarında, sevgilinin xalına şəhərlər bağışlanması, yaxud xalın kainatın sirli bir nöqtəsi kimi təqdimi kimi bənzətmələrə tez-tez rast gəlinir. Hətta İslam ənənəsində belə bir məqam var: Peyğəmbər Məhəmmədin (s.ə.s) kürəyində “nübüvvət möhürü” deyilən xüsusi bir nişanə olub. Rəvayətə görə bu möhür göyərçin yumurtası böyüklüyündə yüngül qabarıq bir ət parçası idi, ətrafında xırda xallar və üzərində bir neçə tük var idi.  Müsəlmanlar üçün bu nişanə onun son peyğəmbər olmasının rəmzi sayılıb. Göründüyü kimi, fiziki bir xal bəzən mistik-simvolik məna daşıyaraq ilahi möhür dərəcəsinə yüksəlib.

Xalq inanclarında üzdəki xalın yerinə görə də müxtəlif yozumlar yaranıb. Yüzillər boyu insanlar inanıb ki, xalların sifətdə yerləşdiyi nahiyə insanın xasiyyəti və taleyi barədə ipucu verə bilər. Məsələn, alındakı xal sahibinin həyatındakı rahatlıq və ailə səadəti ilə əlaqələndirilir. İnanclara görə, əgər xal alın nahiyəsinin sağ tərəfindədirsə, bu, uğurlu insana münasibətlərində şanslı, xoşbəxt ailə qura bilən şəxsə işarədir; sol tərəfindədirsə, əksinə, həmin insanın bəxtinin münasibətlərdə gətirməyəcəyini düşünərdilər; tam ortada, iki qaşın arasında xal isə çox nadir rast gəlinir və belə insanlar barədə “üçüncü gözü açıqdır, gələcəyi görə bilir” - yəni qeyri-adi firasət sahibidir deyə yozulurdu. Qaşların daxilində (qaşın tüklərinin arasında) xal olması da nadir hal sayılır və belə insanları çox vaxt intellektual, yaradıcı və hətta var-dövlətli hesab edirdilər.

Burun üzərindəki xala da xalq arasında maraqlı mənalar yüklənib. Burundakı xal ilk növbədə güclü özgüvən əlaməti sayılır. Belə insanın cəsarətli, liderlik xüsusiyyətlərinə malik olduğu düşünülür. Doğrudur, bəzən burun üstündə xal sahibi olanların eqolu və tərs xasiyyətli olma ehtimalını da vurğulayırlar. Yanaqda xal xüsusilə qadınlar üçün səmimilik və məlahət əlamətidir. Azərbaycan estetik düşüncəsində qadının yanağındakı xal “gözəllik nişanəsi” sayılıb. El dilində “xal” sözünün özü bəzən bir xanımın cazibəsinə işarə kimi işlədilir. Yanağında xal olan insanların əksəriyyətlə çox ürəyiaçıq, səmimi olduqları, lakin bəzən həddən artıq açıqsözlü və cəsur davranışlı olduqları deyilir. Maraqlıdır ki, inanclarda yanaqdakı xalın yerləşdiyi tərəf də önəmlidir: məsələn, sağ yanağında xal olan şəxslərin ailəsini hər şeydən üstün tutan, evcanlı və sadiq təbiətli olduqları vurğulanır, sol yanağında xal daşıyanlar isə zahirən bir az lovğa və təkəbbürlü təsir bağışlaya bilərlər.

Üstdodaq yaxınlığındakı xal (“gözəllik ləkəsi”) bir çox mədəniyyətdə xüsusi cazibə rəmzi sayılır. Xalq inancına görə, dodaq ətrafındakı xallar insana əlavə cazibədarlıq verir. Belə xallı insanlar həyatsevər, şən və macərapərəst xarakterli olurlar. Üstdodaqda, xüsusən də bir qədər kənarda yerləşən xal (“flirt” xalı da deyilir) sahibinin başqalarının diqqətini çəkməyi bacaran, ünsiyyətcil və bəzən də bir az zarafatcıl insan olduğuna işarə sayılıb. Çənəsində xal olanlar isə adətən əzmkar və inadkar xarakterləri ilə seçilirlər. İnanclara görə, necə ki, insan danışarkən çənəsi daim tərpənir, çənəsində xalı olanlar da həyatda daim hərəkətdədir, yerində dura bilmir - yəni belə insanlar çox güman ki, tez-tez ölkə, şəhər dəyişən, səyahətə və köçüb getməyə meyilli şəxslərdir. Ümumiyyətlə, xalq təxəyyülündə üzdə və bədəndə demək olar ki, hər bölgədəki xalın bir simvolik mənası tapılıb. Məsələn, qulaqda xal etibar və səmimi ürək rəmzi sayılır, boyunda xal zahirən sərt görünüb əslində mehriban insan tipi, kürəkdə xal zəhmətkeşlik göstəricisi, sinədə xal güc və ehtiras əlaməti və s. kimi yozumlar müxtəlif mənbələrdə qeyd olunur.

Xalların mənşəyinə dair xalq arasında dolaşan rəvayətlər də maraqlıdır. Anadoluda və bəzi orta asiya bölgələrində yayılmış bir inanca görə, hamilə qadın istiot (qara bibər) yedikdə uşağı xallı doğulacaq. Hətta hamilə qadın bədəninin harasında doğulacaq körpəsində xal olmasını arzulayırdısa, həmin nahiyəyə bir az qara istiot sürtürmüş ki, uşaq məhz orada xalla doğulsun. Bənzər şəkildə, “aşerma” adəti ilə bağlı olaraq, deyirdilər ki, hamilə qadın gizlicə nə isə yeyib sonra əlini bədəninin bir yerinə sürtsə, gələcək körpənin məhz həmin nahiyəsində bir ləkə, xal və ya doğum izi olacaq. Məsələn, qadın hamilə ikən ürəyi ciyər istəsə, bişmiş ciyər yeyib əlini yumadan öz yanağına toxundurubsa, deyilirdi ki, onun uşağı da yanağında eynən həmin formada bir xal ilə doğulacaq. Bu cür rəvayətlər, görünür, körpələrin doğum ləkələrini izah etməyə çalışan qədim düşüncənin məhsuludur ana bətnindəki körpənin dərisində niyə qəfil bir xal yaranır, bunu ananın hansısa “səhvi” və ya qəribə arzusu ilə əlaqələndirərək mistik səbəb-nəticə yaradıblar.

Xalq təbabətində də üzdəki xallarla bağlı müxtəlif müalicə üsulları, ən azı, cəhd səviyyəsində mövcud olub. Əgər qədim zamanlarda üzdəki xal gözəllik sayılırdısa, müasir dövrdə bəziləri estetik səbəbdən xoşuna gəlməyən xaldan qurtulmaq istəyə bilər. Təbii ki, indiki dövrdə bunun üçün dermatoloji lazer, krioterapiya və cərrahi metodlar var. Ancaq vaxtilə ev şəraitində sınanan bitki və təbii vasitələrlə müalicə üsulları da maraqlıdır. Məsələn, xalq arasında sarımsaq bu məqsədlə istifadə olunan məşhur vasitələrdən biri idi. İnanılır ki, sarımsağın tərkibindəki təbii turşular xalı “yandırıb” solğunlaşdırır. Xaldan xilas olmaq üçün qədimdə belə bir üsul tövsiyə edirdilər: əvvəlcə ətraf sağlam dərini qorumaq üçün xalın ətrafına vazelin yaxılır, sonra təzə sarımsağın dişini əzib püresi düz xalın üstünə qoyulur, üzəri tənzif-sarıqla bağlanıb bir neçə saat saxlanılırdı. Bu proseduru gündə bir-neçə dəfə, bir neçə gün ard-arda etməklə xalda solma və ya qopub tökülmə olacağı umulurdu. Düzdür, həkimlər bu kimi özbaşına “müalicələri” məsləhət görmür, çünki sarımsaq dərini həqiqətən kimyəvi yandırıb zədələyə bilər. Lakin bu üsul da daxil olmaqla, xalq təbabəti təcrübələri göstərir ki, insanlar ev şəraitində təbii vasitələrlə xalları azaltmağa çalışıblar.

Üzdəki xal bəzən nəzər inancında da rol oynayır. Körpə uşaqları bədnəzərdən qorumaq üçün Azərbaycanın bəzi yerlərində maraqlı bir adət var idi: uşağın qulağının dalına karandaşla balaca qara “xal” çəkirdilər. Yeni doğulmuş körpə çox gözəldirsə, onun gözə gəlməsindən ehtiyat edib üzərində kiçik bir qüsur olsun deyə qəsdən belə bir xal qoyurdular guya bu yolla “pis göz” körpənin əsl gözəlliyini görməz, diqqəti o qara nöqtəyə yönələr. Qulaq arxasındakı həmin balaca xal valideynlərin niyyətinə görə uşağı bədnəzərdən, yəni özgə paxıl nəzərlərindən qoruyurdu. Oxşar şəkildə, bəzi ailələrdə uşaq çox gözəl doğulanda üzünə qara tük və ya xalabənzər nişan da sürtərdilər ki, guya bu, Tanrının gözü qarşısında uşağı mükəmməl göstərməsin, “gözə batırmasın”. Bütün bu adətlər üzərindəki mistik inanc ondan ibarət idi ki, xal hətta süni şəkildə çəkilmiş olsa belə gözqoruyucu bir amulet funksiyası daşıya bilər. Bu da xalın sırf estetik və fərdi mənadan çıxıb kollektiv inanclarda simvolik qoruyucu əşya səviyyəsinə yüksəldiyini göstərir.

Nəticə etibarilə, üzdəki xalların mənası və mənşəyi ilə bağlı elm və ənənə bir-birinə zidd görünsə də, əslində, bir-birini tamamlayan maraqlı bir mənzərə yaradır. Bir tərəfdən tibbin izahına görə xal dəridə piqment toplanmasından yaranan, adətən zərərsiz bir dəri törəməsidir. Digər tərəfdənsə, xalq təxəyyülündə xal insanı digərindən fərqləndirən xüsusi bir nişanə, bəlkə də alın yazısının sətirlərindən biridir. Azərbaycan və yaxın coğrafiyaların folklorunda xal gözəllik tacıdır, haqqında şeirlər qoşulan nöqtədir; bəzən də sirli bir işarə, “Tanrının möhürü” və ya “qismət damğası” kimi dərk edilir. Xallar haqqında qədim inanclar istər hamiləlik dönəmində yaranmasına dair rəvayətlər, istər xalı saymaqdan çəkinmək, istərsə də xalın yerinə görə insanı tanımaq cəhdləri xalqımızın təfəkküründə bu kiçik ləkələrin necə dərin iz buraxdığını göstərir. Elm bu inancların bir çoxunu rədd etsə də, onları anlamaq milli mənəvi irsimizi öyrənmək baxımından dəyərlidir. Axı hər xal bir insanda Allahın yaratdığı xırda bir fərqdir və bəlkə də elə buna görə insanlar minillər boyu bu xırda fərqlərə böyük mənalar yükləyiblər üzdəki xal məsələsində gördüyümüz kimi, həm tibbi həqiqətlər, həm də xalq hikməti özü boyda bir “nöqtə”nin içində bir araya gələ bilib.